İçindekiler
Tuvalet Yapma Becerisinin Kazandırılmasının Önemi
Özel gereksinimli çocuklar söz konusu olduğunda tuvalet yapma becerisi ez az üstünde durulan ya da ihmal edilen bir davranıştır. Özel gereksinimli çocukların çoğunda, normal çocuklara oranla gece tuvaletini tutamama çok daha fazladır. Tuvalet alışkanlığını kazanma dönemi her çocuk için zor bir aşama sayılır.
Gelişim ve iletişim sorunu olan çocukların birçoğu için de tuvalet eğitimi zor bir dönemdir. Çünkü çocuğun duyarlılığı ve kas kontrolü gelişmiş olsa bile bu alışkanlığın kazanılması için gelişmesi gereken başka sosyal etkenlerde vardır. Gelişim ve iletişim sorunu olmasa dahi bile çocuğun belli bir yaşta kas kontrolü geliştikten sonra sosyal olarak ta çevre tarafından kabul edilmek ister. Bu sosyal motivasyon çocuğun tuvalet becerisini kazanmaya hazır oluşunu belirleyen en önemli etkenlerden biridir.Lakin gelişim ve iletişim sorunu olan bazen de bunlara otistik davranışları eşlik eden çocuğun tuvalet becerisini kazanmasında zorluk yaratan bazı faktörler vardır.Değişikliğe aşırı duyarlı olan bu çocuklar bez kullanmaktan çıkıp daha gelişmiş ve bağımsız bir rutini oturtmak konusunda zorluk yaşayabilirler.Duyusal uyaranlara ters ya da geri tepkiler gösterebilen bu çocuklar, tuvalet ortamındaki yankılanmadan, sifonun veya kendi dışkısının sesinden bile etkilenip duruma konsantre ya da adapte olmakta güçlük yaşayabilir.
Otistik ve iletişim davranışları olan çocukların farklı duyulardan gelen uyaranları algılamakta ve ayırt etmekte sorun yaşadıklarını düşünecek olursak, çocuğun dışkılamayı başlatacak bedensel ipuçlarını yorumlayıp bunları diğer uygun uyaranlara çevirmekte zorluk yaşamaları gayet doğal ve anlaşılırdır.
Tuvalet Eğitimine Başlamadan Önce Dikkat Edilecek Noktalar
Tuvalet eğitimi için belli bir vakit harcayacağımıza ve sabır göstermemiz gerektiğini kabul etmemiz gerekir. Bu yüzden çocuğa kazandıracağınız tuvalet eğitimini rahatlıkla sabır gösterebileceğiniz bir dönemde vermek önemlidir. Tuvalet eğitimi için çocuğun üç yaşını geçmemesine dikkat edilmelidir. Çünkü üç yaşından sonra geçen her zaman çocuğun tuvaletini kolay yoldan yapma yollarını pekiştirmesine sebep olacak ve bu değişimi kabul etmesini zorlaştıracaktır.Ayrıca tuvalet eğitiminin devam ettiği zamanlarda çocuğa kesinlikle bez bağlamamak gerekir.Bu dönemde çocuğun basitçe çıkarabileceği lastikli pantolon, eşofman gibi giysiler giydirilebilir.Bunların yanı sıra tuvalet eğitiminin başarılı olabilmesi için çocuğun vücutsal olgunluğa ulaşması gerekir.Bu bedensel olgunluk gerçekleşmeden verilmeye çalışılan tuvalet eğitimi çocuğa ancak zarar verir.Çocuğun bedensel olgunluğa ulaştığını anlamak için şu şartlar gereklidir:
- Uygun yaş
- Mesane kontrolü
- Bedensel gelişim ∙ Zihinsel gelişim
Tuvalet Kontrolünü Kazandırma Yöntemleri
Geleneksel Yöntem
Davranışçı yaklaşımın unsurlarını temel alan geleneksel yöntem mesane ve bağırsak geriliminin en fazla olduğu zamanlarda sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmeye çalışılır.Bu süreçte çocuğun tuvalet yapma saatlerini belirlemek için kuruluk süresi kaydı tutulur.Kuruluk süresi bir saat ve üzerindeyse gündüz tuvalet kontrolüne yönelik öğretime başlanır.Çocuğun kuruluk süresi bir saatin altındaysa, çocuğun tuvalet kontrolünü kazanmak için gerekli hazır bulunuşluğa sahip değildir.Aradan belirli bir zaman geçtikten sonra çocuğun kuruluk süresi tekrar gözlenir.
Çocuğun gündüz saatlerinde kuruluk süresi bir saat ya da bir saatin daha üzerindeyse, çocuğun gündüz uyanık olduğu zamanlar içinde minimum ikişer saat aralıklarla tuvaletini kontrol edebilmesine yönelik uzun dönemli amaçlar belirlenir.Çocuğun kuru kaldığı belirlenen süreyle uzun dönemli amaçlar arasında kısa dönemli amaçlar oluşturulur. Bu kısa dönemli amaçlarda öğretimsel amaçlara ayrılır.Başlangıçta çocuğun kuru kalma süresi başlama düzeyinden çok az sürelerle fazla olmalı (birer dakika gibi), çocuk ilerleme kaydettikçe tuvaletini kontrol etme (kuru kalma süresi ) daha fazla sürelerle aşamalı olarak arttırılmalıdır.
Geleneksel Yöntemle Gece Tuvalet Kontrolünün Kazandırılması
Bir çocuk gündüz tuvalet kontrolünü %70-80 oranında ya da daha fazla oranda kazandıktan sonra ve bu gereksinimini gerek söz ya da ses ile gerekse işaretlerle de belli edip tuvalete götürüldüğünde yapmayı kazandıktan sonra gece tuvalet kontrolü öğretimine başlanır.Gece öğretimine başlanıldığı zaman , gündüz programı da aynı şekilde aksatılmadan devam edilmelidir.Gece tuvalet kontrolü öğretimine başlanıldığında çocuğun altını bağlamamak gerekir.Gece tuvalet kontrolünde şu adımlar izlenir.
- Çocuğa akşam verilen sıvıların miktarı azaltılır ve uyku zamanına 1,5- 2 saat kaldıktan sonra hiçbir şey verilmez.
- Yatmadan önce mutlaka çocuğun tuvalete gitmesi sağlanır.
- Çocuğun herhangi bir iletişim problemi yoksa ve söyleneni anlıyorsa, sabahleyin kuru bir yatak bulunduğunda ödüllendirileceği ifade edilir.
- Çocuk yataktan 1,5 saat sonra uyandırılır.Altı kuruysa tuvalete götürülür ve tuvaletini yapması sağlanır.Altı ıslaksa, çocuğa hiçbir şey söylenmeden üstü değiştirilir ve her iki durumda da mutlaka not edilir.
- Sabah yatak kuruysa çocuk mutlaka ödüllendirilir, yatak ıslak ise çocuğa hiçbir şey söylenmez ve çocuğun üzeri değiştirilir.
Hızlı Yöntem
Hızlı yöntem alınan sıvıların artırılmasına dayanır ve çocuğun boşaltım sistemindeki örüntüsünü değiştirmektedir.Hızlı yöntemde çoğunlukla tuvalete ve çocuğun ya da kişinin iç çamaşırına nem sinyali veren cihazlar yerleştirilir.Tuvalet kontrolü öğretimine başlamadan önce 4-5 gün süreyle çocuğun yada kişinin tuvalet yapma kayıtları not edilir.Banyoya iki sandalye ve sıvı besinler yerleştirilir.Çocuğun ya da kişinin normal tuvalet yapma saatinden yaklaşık bir saat kadar öncesinde içebileceği kadar sıvı verilir.Öğretim gün boyunca banyoda yapılır. Çoğunlukla ağır zihinsel yetersizlik gösteren çocuklarda ya da yetişkinlerde kullanılır.
Hızlı Yöntemle Gündüz Tuvalet Kontrolünün Kazandırılması
- Çocuğa banyodaki sandalyede otururken içebileceği kadar bol sıvı verilir ve 1-2 dakika beklenir. S onra tuvalete oturması istenir.
- Boşaltım gerçekleşirse yiyecek pekiştireci verilir ve çocuk manevi ve sosyal olarak övülür.
- Sıvıları içtikten sonra 20 dakika içinde boşaltım işlemi gerçekleşmezse, çocuğun tuvaletten kalkması istenir. Tuvaletin hemen yanında bulunan sandalyeye oturması söylenir.
- Çocuğun iç çamaşırı kuru ise sevdiği yiyecekler verilir.
- Çocuğun iç çamaşırı ıslak ise yiyecek gösterilir ama verilmez.
- Otuz dakika sonra bu sıra baştan sona aynı şekilde tekrarlanır.
Hızlı Yöntemle Gece Tuvalet Kontrolünün Kazandırılması
Uyku vakti öncesi:
- Çocuğa içebileceği kadar çok sıvı verilir.
- Çocuğun yatağına nem sinyali cihazı yerleştirilir.
- Tuvalete nem sinyali cihazı yerleştirilir.
Saatte Bir Uyandırılma:
- Çocuk uyandırılır.
- Tuvalete gitmesi istenir.
Eğer beş dakika içinde boşaltım işlemi gerçekleşirse, pekiştireç verilir ve yatması sağlanır.Eğer beş dakika içinde boşaltım işlemi gerçekleşmezse, pekiştirilmeden direk yatması sağlanır. Gece boyunca bu bir bu işlem tekrar edilir.
Bağımsız Olarak Tuvalet Yapma Becerisi
Bağımsız olarak tuvalet yapma becerisi , çocuğun giyinme ve soyunma becerisine paralel olarak tuvalet kontrolü becerisinin öğretimiyle aynı anda ele alınabilir.
Kısa bir tanım yapmak gerekirse, tuvaleti gelen çocuğun bunu sözle ya da işaretle haber vermesi ve bu süreçte tuvaletini kontrol etmesi sonrasında fiziksel yardım olmadan tuvaletini uygun bir şekilde yapması bağımsız olarak tuvalet yapma becerisi olarak adlandırılır. Bağımsız olarak tuvaletini yapma öğretiminin kazandırılması sırasında , her tuvalet yapma saatinde tuvalet yapma becerisinin aşamalarında yer alan davranışlar için her zaman aynı kavramların ya da terimlerin kullanılması gerekir.Tuvalet yapma becerisi içinde yer alan fermuarı açma-çekme,pantolon düğmesini açma, ilikleme tuvalet kağıdıyla ya da suyla poponun temizlenmesi ve sifonu çekme gibi beceriler çocuğun tuvaleti geldiğinde bağımsız olarak yapmayı öğreninceye kadar ele alınıp gözlemlenebilir.Bağımsız olarak tuvalet yapma becerisinin öğretimi yapılmadan önce çocuğun yapabildikleri belirlenmelidir.
Tuvalet Eğitimi Öğretim Öğeleri
Uzun – Kısa ve Öğretimsel Amaçların Belirlenmesi
Çocuğun tuvalet yapma becerisini oluşturan temel becerilerinden (pantolon giyme-çıkarma, tuvalete oturma vb.) yapabildikleri belirlendikten sonra bu ölçütlere göre uzun dönemli amaçlar belirlenir.Bu öğretimde uzun dönemli amaç bağımsız olarak tuvaletini yapar olarak seçilebilir. Daha sonrasında uzun dönemli amaca göre kısa dönemli amaçlar ve öğretimsel amaçlar kısa net ve tüm beceri yaklaşımına dayalı olarak oluşturulur.
Öğretim Ortamı ve Materyaller
Çocuğun tuvalet yapma becerisi okulda kazandırılmaya çalışılıyorsa çocuğun sınıfının tuvalete yakın olması ya da taşınabilir tuvalet kullanılması gereklidir.Eğer çocuğun tuvalet yapma becerisi evde kazandırılmaya çalışılıyorsa odasının tuvalete yakın olması önemlidir.
Tuvalet, çocuğun fiziksel yetersizliklerine göre uyarlanmalıdır.Örneğin klozetin oturulacak yeri çocuk için fazla büyükse ona uyarlamak için hazır plastik oturak takılabilir.Çocuğun ayakları klozete oturduğunda yere değmiyorsa, çocuğun ayaklarının altına bir basamak konabilir.Çocuğun az görme yetersizliği varsa klozetin oturulacak yeri, sifon zincirini tutacak yeri , tuvalet kağıdı ve tuvalet kağıdının bulunduğu yerlerde renk zıtlığı yaratılabilir.Çocuğun eğer dengesinde bir sorun varsa tuvaletin arkasına destek konabilir ve klozete kendi oturabilmesi için yanlardan tutunma barları yerleştirebilir.
Pekiştireçler
Çocuk için en etkili olan pekiştireçler bireysel olarak belirlenmeli ve pekiştireçlerin etkililiği önceden kontrol edilmelidir.Kullanılacak olan pekiştireçlerin öğretim ortamında da kullanımlarının olanaklı olabilmesine dikkat edilmelidir.
Öğretim Zamanı
Tuvalet yapma becerisinin öğretim zamanları, çocuğun tuvalet yapma ihtiyacı hissettiği ve bunu sesle ,sözle, işaretle ya da jest ve mimikle belli ettiği vakitlerdir.Çocuğa bu süreçte tuvalet eğitimi kontrolü yapılırken , bir yandan da bağımsız olarak tuvalet yapma becerisini kazandırılmaya çalışılıyorsa,öğretim zamanları içinde kuruluk süresine dayalı olarak zamanlar oluşturulabilir.
İpucu Seçimi ve Kullanımı
Bağımsız olarak tuvalet alışkanlığının kazandırılmasında kullanılan işlem süreçlerinden biri ,çocuğun yaşı,dikkat süresi,yapabildiği psikomotor beceriler, tuvalet yapma becerisi ve tuvalet yapma becerisindeki düzeyi göz önünde tutularak en uygunu seçilir.Diğer yandan bağımsız olarak tuvalet yapma becerisi öz bakım becerisi olduğu ve giyinme-soyunma gibi becerileri de kapsadığı için yetersizlikten etkilenmiş çocuklarda ipucu sistematik olarak verilmeli ve geri çekilmelidir.Yetersizliği olmayan veya az etkilenen çocuklar için eş zamanlı ipucu kullanılabilir.
Öğretimdeki İlerlemelerin Kaydedilmesi
Tuvalet becerisinin kazandırılmasında bir kayıt çizelgesi hazırlanabilir.Her öğretim sürecinde çocuğun ipucu hangi düzeyde verildiğinde beceri aşamasını ya da basamağını gerçekleştirdiği
ve ipucu verilmeden bağımsız olarak gerçekleştirdiği basamaklar kayıt edilir.Böylelikle bir sonraki öğretim zamanında ipucunun hangi düzeyde kullanılacağına ya da hiç kullanılmayacağına karar verilir.
Kazanılan Becerinin Sürekliliğinin Sağlanması
Kazanılan becerinin genellenmesi , çocuğun artık yapabildiği beceriyi farklı ortamda, farklı
araç gereçlerle ve farklı kişilerin yönergesiyle öğrendiği beceriyi yapabilmesidir.Eğer ortam
çocuğun yetersizliklerine göre düzenlendiyse beceriyi yapabildiği andan itibaren yavaş yavaş
bazı uyaranlar ortadan kaldırılabilir.Çocuk başka yerlerde farklı kişilerin varlığını bilerek ve “Tuvaletini yap” yönergesi kendisine denilmeden kazandığı tuvalet alışkanlığını yerine
getirirse bu beceriyi tam anlamıyla genellemiş olur.
Gamze Denizcioğlu