Çocuk edebiyatı, edebiyat alanı içerisinden sonradan ayrışarak ortaya çıkmış bir alandır. Bazen çocuğun başrol olduğu kitaplar bazen de çocuğa yönelik yazılan kitaplar çocuk edebiyatı içerisinde kabul edilir. Bir tanım yapmak gerekirse çocuk edebiyatı, temel kaynağı çocuk ve çocukluk olan; çocuğun algı, ilgi, dikkat, duygu, düşünce ve hayal dünyasına uygun; çocuk bakışını ve çocuk gerçekliğini yansıtan, çocuğa okuma alışkanlığı kazandırmasının yanı sıra, edebiyat, sanat ve estetik yönünden gelişmesine katkı sağlayan, çocuğu duyarlı biçimde yetişkinliğe hazırlayan edebiyat alanıdır. Bu tanımdan yola çıkarak çocuk edebiyatının temel kaynağının çocuk olduğunu ve bu nedenle yetişkin gerçekliğini değil, çocuğun gerçekliğini yansıtması gerektiğini söyleyebiliriz. Ayrıca bir eserin çocuk edebiyatı eseri olarak kabul edilebilmesi için “çocuğa göre” olması yani konuyu çocuğun diliyle, mantığıyla anlatması ve çocuğa katkı sağlaması gerektiği düşünülmektedir. Bu noktada bir çocuk edebiyatı eserinden çocuğu kaynak olarak kabul etmesini, çocuğun gerçekliğini bilmesini, çocuğa göre hazırlanmasını ve çocuğa katkı sağlamasını bekleyebiliriz.
Çocuk edebiyatı, sosyolojik anlamda sanayileşme, aydınlanma ve bilimsel gelişmelerle birlikte çocuğa verilen önemin artmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda çocukların ülkenin geleceği olarak görülmesi, eğitime verilen önemin artması gibi nedenlerle çocuklar, aileler ve eğitimciler tarafından merkeze alınmaya başlanmıştır. Dolayısıyla dünyada çocuklara verilen değerin artması çocuklara özel kitapların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.
Çocuk edebiyatı, alan olarak ilk ortaya çıktığında yetişkin edebiyatı kitaplarının çevrilerek çocuklara okutulması şeklinde gelişmiştir. Sonradan yalnızca çocuklar için yazılan kitaplar ortaya çıkmıştır. Bu noktada çocuk edebiyatı zaman ilerledikçe popüler bir alan haline gelmiş, birçok kişinin çocuklar için kitap çıkarması gibi bir durum söz konusu olmuştur. Elbette bu durumun olumlu sonuçları kadar olumsuz sonuçları da söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle çocuklar için seçilecek kitaplar konusunda nelere dikkat edilmesi gerektiği hususunda anne, baba ve öğretmenlerin bilgi sahibi olması çocuklar için mutlaka faydalı olacaktır.
Çocuklara Uygun Kitap Seçimi
Çocuğa göre en uygun kitabın hangisi olduğuna karar verirken baz alınması gereken en önemli kriterler çocuğun yaşı ve gelişim özelliğidir. Çocuğumuz özel gereksinimli bir çocuksa yaşının gerektirdiği gelişim özelliklerini gösteremeyebilir. Bu nedenle çocuğu iyi tanımak ve gelişim özelliklerini, hangi noktada olduğunu bilmek anne baba ve öğretmenlerin en önemli sorumlulukları arasındadır. Örneğin, 0-6 yaş okul öncesi dönemi çocukları meraklı, sürekli sorular soran, dış dünyayı anlamaya çalışan çocuklardır. Bu nedenle bu dönemde kitaplar dış dünyayı anlama ve dış dünyayla kuracağı bağı güçlendirme noktasında belirleyicidir. Örneğin çocuk kitapta görüp öğrendiği herhangi bir kavramı genelleyerek benzer kavramlar için de düşünebilir. Bu nedenle bu dönemde okuma yazma bilmese de kitaplarla kurduğu bağ gelişimi üzerinde mutlaka etkili olacaktır. Ayrıca bu dönem özellikle dil gelişiminin en hızlı olduğu dönem olduğundan çocuğa uygun seçilen kitaplar dil gelişimini de destekleyecektir. Ayrıca çocuk edebiyatı, kişilik gelişimi, bilişsel ve sosyal gelişim gibi eğitici yönü yanında, duygu, düşünce, hayal ve sanat-estetik eğitimi ile çocukların iç dünyalarını da zenginleştirmektedir.
1-2 yaş aralığında çocuk kitabı tanımak için ağzına alıp ısırabilir, yırtabilir, koparabilir. Bu nedenle bu yaş aralığında kolay yırtılmayan, kopmayan ve ağzına aldığında zarar verecek kimyasallar içermeyen kitaplar tercih edebiliriz. Örneğin kumaş ya da ahşap kitaplar bu dönemde tercih edilebilir. Ayrıca bu dönemde çocuk kitabı okuyamayacağından renkli, görsellerin hâkim olduğu, anlatılanların sözle değil görselle anlatıldığı kitapları tercih edebiliriz. Yine bu dönemde çocuğa kitabı yetişkinler okuyarak alıcı dil becerilerinin gelişimine katkıda bulunabilirler. Yine bu dönemde kitap seçimini genelde ebeveyn ve öğretmenler yapsa da seçimi çocuğa bırakmak onu mutlu edip özgüvenin gelişmesine katkı sağlayabilmektedir. Tabi seçtiği kitap gelişim özelliklerine uygun değilse bu noktada ebeveynler yönlendirici olabilir. Bu noktada çocuğun gelişim özelliklerini bilmek kadar önemli olan çocuğu tanımak ve anlamaktır. Her çocuk farklıdır, özeldir. Bu nedenle gelişimsel özellikleri temelde benzerlik gösterse de her çocuğun ilgisi, yeteneği ve iç dünyası farklıdır. Çocuğa uygun kitapların seçiminde bu noktaları da göz önünde bulundurmak çocuğa fayda sağlayabilir.
6-13 yaş döneminde ise kitap seçimi konusunda artık çocuk kendisi karar verici ve belirleyicidir. Bu dönemde çocuğun, çocuk edebiyatının örnekleriyle buluşmasında elbette çeşitli yollar bulunmaktadır. Örneğin, sınıf kitaplığı ve okul kütüphanesinde bulunan kitaplar, anne-babanın kitabevlerinden ya da kitap fuarlarından çocukları için satın aldıkları kitaplar ve gidilen kütüphanelerdeki kitaplar çocuğun seçeneklerini belirler. Burada önemli olan çocuğun kitapla bilinçli bir ilişki kurmasını sağlamaktır. Yani çocuğun kitap okuma alışkanlığı kadar önemli olan diğer konu kitap seçebilme yeteneğinin bulunup bulunmadığıdır. Bu noktada anne-baba ve öğretmenlerin desteği yine çocuk için önem arz etmektedir.
Ergenlik döneminde ise çocuğun seçimleri üzerinde daha çok sosyal çevresi ve arkadaşları etkili olduğundan genellikle sosyal çevresinde popüler olan kitaplar çocuk tarafından tercih edilebilmektedir. Yetişkinliğe hazırlık dönemi olan ergenlik döneminde çocuğun kimlik arayışı ve kendini keşfetme çabasına katkı sağlayabilecek çocuk edebiyatı eserleriyle buluşması ruhsal sağlığına da olumlu etkide bulunabilir. Bu noktada çocuk edebiyatını yalnızca pedagojik işlevleriyle sınırlandırmamak gerekir. Tabi ki çocuk kitaplarının eğitici, bilgilendirici bir işlevi söz konusudur. Ancak yine de çocuk kitaplarının çocuk edebiyatının taşıyıcısı olduğunu yani aslında sanatsal birer işlevi olduğunu da unutmamak gerekir. Bu nedenle çocuk edebiyatı eserlerini birer öğretmen gibi görmek doğru olmayabilir. Çocukların onları düşündürecek, hayal dünyasını geliştirecek ve onları özgürleştirecek belki de onlara zevk verecek kitapları okumaya da ihtiyacı vardır. Ancak bazı çocuk kitaplarının kendi düşüncelerini çocuğa zorla benimsetmeye çalışması çocuğu okumaktan soğutabilmektedir. Bu nedenle tercih edilecek çocuk kitaplarında çocukların duygu ve düşünceleri bastırılarak onlara sürekli öğüt ve emir verilmemesine dikkat edilebilir.
Çocuk Kitaplarında Nelere Dikkat Edilmelidir?
Çocuk kitaplarında çocuğu ürkütücü, korkutucu ve aşırı duygusal gerilime neden olabilecek içerikler bulunmamalıdır. Çünkü korkunç ve ürkütücü karakterler çocuğun ruh sağlığını olumsuz etkileyebilir. Ayrıca çok yoğun şekilde acıma, üzülme gibi duygulara neden olup çocukların duygularının sömürülmemesi gerekir. Diğer taraftan çocuk kitaplarında çocuğu bir inanca ya da düşünceye inandırmak için ceza, tehdit ya da korkutucu ögelerin kullanılması çocuğun gelişimini olumsuz etkileyebilir. Seçilen kitaplarda bu ögelerin yer almamasına özen gösterilmelidir.
Çocuk edebiyatı eserlerinde dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da eserlerin yetişkinlerin değer yargıları ve ideolojik söylemleriyle biçimlendirilmemesi gerektiğidir. Çocuğa herhangi bir düşünceyi empoze etmeden düşünceleri eleştirel bir bakışla sunmak çocuğun sorgulama becerisini geliştirecektir. Ayrıca çocuk edebiyatı eserlerinin her şeyi toz pembe şekilde göstermesi değil hayatı gerçekte olduğu gibi sunması gerekir. Diğer taraftan şiddet içerikli eserlerin verdiği mesajlar çocukları etkileyebilir. Bu nedenle çocuk edebiyatı eserlerinde mümkünse şiddet içeriğinin bulunmaması, bulunuyorsa da çocuğa şiddetle nasıl başa çıkabileceği konusunda yol göstermesi sağlıklı olacaktır. Zira çocuk kitabı okuduğunda kitaptaki karakterler nedeniyle şiddete şiddetle karşılık verilmesi gerektiğini düşünürse bu durum çocuğun kendisine ve çevresine zarar vermesine neden olabilir.
Özlem Yılmaz